KumbiWako/all_data · Datasets at Hugging Face

text stringlengths 0 196k
dandeettii amala inni barbaade ijaaruu fi jabeessuu qaba. Qaroomina
dhala namaa wal-qixxee hin bilchaanne kana fedhiiwwan nama hundaa
guutuudhaan guutummaa guutuutti kan bilchaatee fi qaroomina
dhugaa akka ta'uuf dandeettii dhala namaa kana hubachuun dirqama.


arii fi mormii amantaa yaadaa yookiin falaasama yookiin
kallattii siyaasaa irratti taasifaman irratti wal-faallessuun libiraalizimii fi
soshaalizimii dhimma xiyyeeffannoon addaa itti kennamuufi dha. Wal-hokkorri kallattii siyaasawaa irratti ka'an
heddumminaan kan xiyyeeffatan kallattiiwwan siyaasawaa lamaan kana
walitti araarsuuf carraaqqiiwwan taasifaman keessatti dha. Wal-faallessi
kallattiiwwan siyaasaa lameen kanaa yeroo hedduu kan maddu wal
faallessa bu'uurawoo fedhiiwwan dhala namaa irraa, kessumaa wal
faallessa wal-qixxummaa fi bilisummaa gidduu jiru irraa kan ka'e dha.
Libiralizimiin kallattii siyaasawaa fedhii dhuunfaa bilisummaa dhala
namaatiif dursa kan kennu yommuu ta'u, soshaalizimiin immoo fedhii
waloo wal-qixxummaa dhala namaatiif dursa kennu dha.

Hundeessitoonni amantaa-yaadaa yookiin falaasama libiraalizimii mirga
bilisummaa nama dhuunfaaf dursa kan kennanii fi fedhii faayidaa dhala
namaa wal-irraa hin cinne dheebuu baasuurratti kan xiyyeeffatan turan.
Haaluma kanaanis, fedhii dhala namaa qabeenya horachuu fi kuusachuu
keessummeessuunii fi hawwii bilisaa fi fedhii isaanii irratti otoo gufuu
hin ta'in, bilisummaa dhala namaa mirkaneessuuf akka dandeessisuuf
jecha bilisummaa gabaa labseera. Falaasamni libiraalizimii kan uumame
yeroo sana harki mootummoota biyyootaa kan aangoorra turanii
dheerachuusaa fi waan hundarraatti akka fedhanitti murteessuun
bilisummaa siyaasaa fi diinagdee namootaa waan mulqaa turaniif,
falaasamni kun aarii irraa kan uumame ture.
Falaasamni aarii akkamalee kun fedhii namoota hojjetanii jijjiiramuu fi
guddachuu, akkasumas sadarkaa hawwii isaanii bira ga'uuf carraaqan
kan kolaasu harka mootummaati; kanaaf harka kana gabaabsinee kutuu
qabna yaadajedhurraa kan dhugeeffatame dha. Harki mootummaa wal
morkii bilisaa namoota dhuunfaa gidduu jiru mijeessuu fi nageenya
namootaa eegsisuu irratti qofa akka murtaawu barbaada. Mootummaan
birmadummaa biyyaa eegsisuu fi ol-aantummaa seeraa
mirkanneessuun ala wantajiru diinagdee daldaltootaaf akka gadi lakkisu
watwaata. Gabaan karaa harka lafa jalaatiin madaallii eegaa gara
milkaa'inaatti gulufa; haaluma kanaanis fedhii dhala namaa milkeessaa
deema jedheetu yaada.

Fedhiin falaasama libiraalizimii inni guddaan bilisummaa siyaasaa fi
diinagdee dhala namaa mirkaneessuu dha. Humnoonni aangoo qabatan
humna waraana isaanii da'oo taasifachuun qabeenya lammiillee kan
saamanii fi carraaqqii duroomuu lammiilee irratti gufuu waan ta'aniif, itti
gaafatamummaa dhabuu aangaa'oota siyaasaa madaqsuuf kallattii
siyaasaa karoorfame dha. Cunqursaan diinagdee sochii hojjetanii
jijjiiramuu lammilee irratti aangaa'oota mootummaatiin taasifamu,
dhiibbaa siyaasaa irraa kan maddu waan ta'eef, siyaasichaaf mala
aangaa'oota mootummaa ittiin to'annu uumuufi qabna jedha.
"Warri libiraalistii" dhalli namaa bilisummaan isaa mirkanoofnaaniif,
hojjetee duroomuu fi hawwii wal-irraa hincinnee fi dheebuu jijjiiramaa n
kan qabame jedhaniitu amanu. Uumamasaa bu'uuraatiin dhalli namaa
wanta isa miidhuu fi fayyadu addaan baasee kan beeku, argaa
dhageettii irratti kan bu'uurreffame, carraan wal-qixaa yoo kennameef
wal-qixa hojjetee guddachuu fi jijjiiramuu kan danda'u dha jedhee
amana. Abjuu hojjetee badhaadhuuf qabu kana kanneen isa jalaa
fashaleessan namoota siyaasaa otoo hin hojjetiin jijjiiramuu barbaadanii
fi meeshaa waraanaa isaanii abdatani dha jedhee amana. Kanaafuu,
kaayyoon isaa inni guddaan bilisummaa diinagdee fi siyaasaa namoota
dhuunfaa mirkaneessuu dha.
Yeroo yaadni libiraalizimii itti dhalatee fi warraaqsi industirii (industrial
revolution) itti geggeeffame yeroo tokko ture; yookiin, warraaqsi
industirii ilaalcha libiraalizimiitti aansuun dhohe. Sirni gabaa bilisaa akka
abidda saafaatti boba'e, Warri yaada qabanii fi qabeenya qaban,
qabeenya isaanii hojiirra oolchuu eegalan; bu'aas hammaarrachuu
eegalan. Bu'aa argames deebisanii hojiirra oolchan; bu'aa dabalataa
sassaabbachuu eegalan. Awurooppaanis industiriidhaan guutamte.

"Gabaan" warra gabaaf qofa dhiifamuu qaba; mootummaan harka isaa
diinagdee irraa yoo kaase, diinagdeen gabaa ni babal'ata; qabatamaanis
agarsiifama. Haa ta'u malee, bu'aan dhufe namoota hundumaa
fayyadamtoota kan taasisu otoo hin taane namoonni muraasni jireenya
qananii akka jiraatan, hedduun immoo bu'aa argame qooddachuun haa
hafuutii kan bira hin geenye ta'uun isaa ifatti mul'ate. Qabeenyi
namoota muraasa harka galee cunqurfamtoonni irra caalaa jireenya
gadadoo hamaa keessa cuubamanii mul'atan. Oomishtummaa
guddisuuf dhaabbileen oomisha eegalan daa'imman illee otoo hin
hafiin saamicha humnaaf kan saaxilu, warra abbootii lafaatiif qotanii
bulan (ciisanyaa) lafaa fi oomisha isaanii irraa kan dhabamsiisu ta'uun
isaa ifaa-ifatti mul'ate.
Raawwii kana kan hubatan beektoonni jaarraa 19ffaa fayyadamummaa
qixxee dhala namaa gara fuul-duraatti fidan. Kaappitaaliizimiin bifa
cunqursaa fiwudaalizimii jijjiiruun cunqursamtoonni irra caalaa akka
cunqurfaman taasise malee, dhala namaaf wabii ta'uu hin danda'u
jedhanii labsan. Kunis dhalachuu soshaalizimii labse.

Hundeessitoonni ilaalcha yookiin amantaa-yaadaa libiraalizimii kan
ka'an dhimma hundarratti ajajuu mootummoota abbaa irreetu isaanitti
hadhaa'eeti yoo jenne, leellistoonni kallattii siyaasaa soshaalizimii
immoo, saamamuu fi qisaasa'amuu gita hojjettootaati jedhu.
Hanga warri libiraalistii harka mootummaa gabaabsuuf imalan, warri
soshaalistiis harka abbaa qabeenyaa gabaabsuuf socho'an. Hanga warri
libiraalistii misoomni dhala namaa kan mirkanaa'u gabaan yeroo ofiin
of-bulchudha jedhanii lallaban, warri soshaalistii immoo sirni awwaalcha
libiraalizimii raawwatamu malee rakkooleen hawaasaa hin hiikaman
jedhan.
Falaasfonni soshaalizimii adeemsi jijjiiramaa fi ammayyumaa dhala
namaa yaadaa fi fedhii dhala namaatiin herreegamee kan karoorfame
otoo hin ta'iin, ol-aantummaa qabeenyaa gareewwan muraasaatiin kan

dandeettii amala inni barbaade ijaaruu fi jabeessuu qaba. Qaroomina

dhala namaa wal-qixxee hin bilchaanne kana fedhiiwwan nama hundaa

guutuudhaan guutummaa guutuutti kan bilchaatee fi qaroomina

dhugaa akka ta'uuf dandeettii dhala namaa kana hubachuun dirqama.

arii fi mormii amantaa yaadaa yookiin falaasama yookiin

kallattii siyaasaa irratti taasifaman irratti wal-faallessuun libiraalizimii fi

soshaalizimii dhimma xiyyeeffannoon addaa itti kennamuufi dha. Wal-hokkorri kallattii siyaasawaa irratti ka'an

heddumminaan kan xiyyeeffatan kallattiiwwan siyaasawaa lamaan kana

walitti araarsuuf carraaqqiiwwan taasifaman keessatti dha. Wal-faallessi

kallattiiwwan siyaasaa lameen kanaa yeroo hedduu kan maddu wal

faallessa bu'uurawoo fedhiiwwan dhala namaa irraa, kessumaa wal

faallessa wal-qixxummaa fi bilisummaa gidduu jiru irraa kan ka'e dha.

Libiralizimiin kallattii siyaasawaa fedhii dhuunfaa bilisummaa dhala

namaatiif dursa kan kennu yommuu ta'u, soshaalizimiin immoo fedhii

waloo wal-qixxummaa dhala namaatiif dursa kennu dha.

Hundeessitoonni amantaa-yaadaa yookiin falaasama libiraalizimii mirga

bilisummaa nama dhuunfaaf dursa kan kennanii fi fedhii faayidaa dhala

namaa wal-irraa hin cinne dheebuu baasuurratti kan xiyyeeffatan turan.

Haaluma kanaanis, fedhii dhala namaa qabeenya horachuu fi kuusachuu

keessummeessuunii fi hawwii bilisaa fi fedhii isaanii irratti otoo gufuu

hin ta'in, bilisummaa dhala namaa mirkaneessuuf akka dandeessisuuf

jecha bilisummaa gabaa labseera. Falaasamni libiraalizimii kan uumame

yeroo sana harki mootummoota biyyootaa kan aangoorra turanii

dheerachuusaa fi waan hundarraatti akka fedhanitti murteessuun

bilisummaa siyaasaa fi diinagdee namootaa waan mulqaa turaniif,

falaasamni kun aarii irraa kan uumame ture.

Falaasamni aarii akkamalee kun fedhii namoota hojjetanii jijjiiramuu fi

guddachuu, akkasumas sadarkaa hawwii isaanii bira ga'uuf carraaqan

kan kolaasu harka mootummaati; kanaaf harka kana gabaabsinee kutuu

qabna yaadajedhurraa kan dhugeeffatame dha. Harki mootummaa wal

morkii bilisaa namoota dhuunfaa gidduu jiru mijeessuu fi nageenya

namootaa eegsisuu irratti qofa akka murtaawu barbaada. Mootummaan

birmadummaa biyyaa eegsisuu fi ol-aantummaa seeraa

mirkanneessuun ala wantajiru diinagdee daldaltootaaf akka gadi lakkisu

watwaata. Gabaan karaa harka lafa jalaatiin madaallii eegaa gara

milkaa'inaatti gulufa; haaluma kanaanis fedhii dhala namaa milkeessaa

deema jedheetu yaada.

Fedhiin falaasama libiraalizimii inni guddaan bilisummaa siyaasaa fi

diinagdee dhala namaa mirkaneessuu dha. Humnoonni aangoo qabatan

humna waraana isaanii da'oo taasifachuun qabeenya lammiillee kan

saamanii fi carraaqqii duroomuu lammiilee irratti gufuu waan ta'aniif, itti

gaafatamummaa dhabuu aangaa'oota siyaasaa madaqsuuf kallattii

siyaasaa karoorfame dha. Cunqursaan diinagdee sochii hojjetanii

jijjiiramuu lammilee irratti aangaa'oota mootummaatiin taasifamu,

dhiibbaa siyaasaa irraa kan maddu waan ta'eef, siyaasichaaf mala

aangaa'oota mootummaa ittiin to'annu uumuufi qabna jedha.

"Warri libiraalistii" dhalli namaa bilisummaan isaa mirkanoofnaaniif,

hojjetee duroomuu fi hawwii wal-irraa hincinnee fi dheebuu jijjiiramaa n

kan qabame jedhaniitu amanu. Uumamasaa bu'uuraatiin dhalli namaa

wanta isa miidhuu fi fayyadu addaan baasee kan beeku, argaa

dhageettii irratti kan bu'uurreffame, carraan wal-qixaa yoo kennameef

wal-qixa hojjetee guddachuu fi jijjiiramuu kan danda'u dha jedhee

amana. Abjuu hojjetee badhaadhuuf qabu kana kanneen isa jalaa

fashaleessan namoota siyaasaa otoo hin hojjetiin jijjiiramuu barbaadanii

fi meeshaa waraanaa isaanii abdatani dha jedhee amana. Kanaafuu,

kaayyoon isaa inni guddaan bilisummaa diinagdee fi siyaasaa namoota

dhuunfaa mirkaneessuu dha.

Yeroo yaadni libiraalizimii itti dhalatee fi warraaqsi industirii (industrial

revolution) itti geggeeffame yeroo tokko ture; yookiin, warraaqsi

industirii ilaalcha libiraalizimiitti aansuun dhohe. Sirni gabaa bilisaa akka

abidda saafaatti boba'e, Warri yaada qabanii fi qabeenya qaban,

qabeenya isaanii hojiirra oolchuu eegalan; bu'aas hammaarrachuu

eegalan. Bu'aa argames deebisanii hojiirra oolchan; bu'aa dabalataa

sassaabbachuu eegalan. Awurooppaanis industiriidhaan guutamte.

"Gabaan" warra gabaaf qofa dhiifamuu qaba; mootummaan harka isaa

diinagdee irraa yoo kaase, diinagdeen gabaa ni babal'ata; qabatamaanis

agarsiifama. Haa ta'u malee, bu'aan dhufe namoota hundumaa

fayyadamtoota kan taasisu otoo hin taane namoonni muraasni jireenya

qananii akka jiraatan, hedduun immoo bu'aa argame qooddachuun haa

hafuutii kan bira hin geenye ta'uun isaa ifatti mul'ate. Qabeenyi

namoota muraasa harka galee cunqurfamtoonni irra caalaa jireenya

gadadoo hamaa keessa cuubamanii mul'atan. Oomishtummaa

guddisuuf dhaabbileen oomisha eegalan daa'imman illee otoo hin

hafiin saamicha humnaaf kan saaxilu, warra abbootii lafaatiif qotanii

bulan (ciisanyaa) lafaa fi oomisha isaanii irraa kan dhabamsiisu ta'uun

isaa ifaa-ifatti mul'ate.

Raawwii kana kan hubatan beektoonni jaarraa 19ffaa fayyadamummaa

qixxee dhala namaa gara fuul-duraatti fidan. Kaappitaaliizimiin bifa

cunqursaa fiwudaalizimii jijjiiruun cunqursamtoonni irra caalaa akka

cunqurfaman taasise malee, dhala namaaf wabii ta'uu hin danda'u

jedhanii labsan. Kunis dhalachuu soshaalizimii labse.

Hundeessitoonni ilaalcha yookiin amantaa-yaadaa libiraalizimii kan

ka'an dhimma hundarratti ajajuu mootummoota abbaa irreetu isaanitti

hadhaa'eeti yoo jenne, leellistoonni kallattii siyaasaa soshaalizimii

immoo, saamamuu fi qisaasa'amuu gita hojjettootaati jedhu.

Hanga warri libiraalistii harka mootummaa gabaabsuuf imalan, warri

soshaalistiis harka abbaa qabeenyaa gabaabsuuf socho'an. Hanga warri

libiraalistii misoomni dhala namaa kan mirkanaa'u gabaan yeroo ofiin

of-bulchudha jedhanii lallaban, warri soshaalistii immoo sirni awwaalcha

libiraalizimii raawwatamu malee rakkooleen hawaasaa hin hiikaman

jedhan.

Falaasfonni soshaalizimii adeemsi jijjiiramaa fi ammayyumaa dhala

namaa yaadaa fi fedhii dhala namaatiin herreegamee kan karoorfame

otoo hin ta'iin, ol-aantummaa qabeenyaa gareewwan muraasaatiin kan