KumbiWako/all_data · Datasets at Hugging Face

text stringlengths 0 196k
buusii walitti qabaniin tajaajila wabii karaa ittiin argatan kan mijeessani
dha. Haa ta'u malee, hojimaanni akkanaa kun dhimma wabii caalu warra
buusii caalaa qabuuf kennuu malee, gaaffii haqa-qabeessummaa kan
hiikuu fi lammiilee harka-qal'eeyyii fi hoji-dhabeessa ta'aniif kan
furmaata kennu miti.

Gaaffii bilisummaa fi haqa-qabeessummaa walitti araarsuun libiraalizimii
fi soshaalizimii gidduutti filannoo ta'uuni dha jedhanii kan yaalan
biyyoota soshaal dimookiraasii hordofani dha. Kaappitaalizimiin
faca'insa qabeenyaa haqa-qabeessa ta'e kan hin mirkaneessine akka
ta'e kan amanamu ta'uyyuu, furmaanni isaa hanqina isaa tooftaa sirriin
wal'aanuu yookiin sirreessuu dha malee barbadeessuu miti jedhanii
warra amanani dha. Soshaal dimookiraasiin akka ilaalcha nama
madaaluuniitti "libiraalizimii kan suphu" yookiin "soshaalizimiitti
immoo haguuggii fuulaa dimookiraasii kan haguugu" godhamee
ilaalamuyyuu, garaagarummaa bu'uurawoo kallattiiwwan siyaasaa
lameen irraa adda ba'uun of-danda'ee dhaabbachuu isa dandeessisiisan
ni qaba.
Kallattiin siyaasichaa utubaalee soshaalizimii bu'uurawoo lameen
(murteessummaa diinagdee fi qabsoo gitaa) mormuun murteessummaa
siyaasaa fi tumsa gita ce'u kan bu'uureffate dha. Bifa soshaalizimii
faallessuun, namni hundumtuu faayidaa ol-aanaa kan argatu
barbadaa'uu kaappitaalizimii irraa otoo hin taane gabbachuu isaa irraa
akka ta'e jala mura. Kaappitaalli yookiin "qabeenyi ga'oome" kun harka
namoota muraasaa qofa akka hin galle mootummaan dammaqinaan
to'annaa taasisuu akka qabu kan kakaasu dha. Gahee mootummaan
lammiilee maraaf humna diinagdee bu'uurawaa fi mijataa ta'e uumuu
keessatti tapachuu qabu ilaalchisuun yaadata kennuunii fi gosoota
bilisummaa kamiifiyyuu tilmaama wal-qixa ta'e kennuun isaa adda
durummaan libiraalizimii irraa adda isa taasisa.
Biyyoonni kallattii kana hordofan galii mootummaa karaa adda addaa
guddisuun, keessumaa, galii gibiraa irratti xiyyeeffachuun hojii
qabeenya deebisanii hiruu karaa mootummaa hojjetu. Wabii yookiin
nageenya hawaasummaa sadarkaa ol-aanaatti eegsisuuf yaalii waan
taasisaniif "mootummoota daaragootii" jedhamuun caqafamu.
Biyyoonni kunniin hirmaannaa qabeenyaa irratti gahee guddaa kan
fudhatanii fi wal-qixxummaa lammiileetiif xiyyeeffanaa kan kennan i dha.
Bu'aa kanarraa argameenis, biyyoota itti fayyadamni haqaa keessatti
mul'atu ta'aniiru. Soshaal dimookiraasiin qulqullina jireenya lammiileef
xiyyeeffannoo kennuurra darbuun jireenyi isaanii hangam akka garaa
isaan ga'ee fi hangam akka itti gammadan hordofuun, badhaadhina
gabaarra dabarsuun dhimma dhala namaa taasisuuf carraaqqii taasisa.
Haa ta'u malee, soshaal dimookiraasiin qeeqa Maarkisiistoota duraanii
jalaa hin miliqne. Qeeqni irratti dhiyaate kunis, soshaal dimookiraasiin
sirna hojjettoota saamicha humnaaf saaxilu suphuun lammiileen mijuun
hanga tokko akka isaanitti dhaga'amu taasisa malee, mirga bu'uuraa
hojjetanii badhaadhuu kan kabachiisuuf miti kan jedhu dha. Lammiileen
qabeenya kam irratiyyuu qixa fayyadamoo akka ta'an kan taasisu;
qabeenya dhala namummaa harkaa fuudhuun akka bulchaa garbaa
gaariitti lammileef wanta nyaatanii fi dhugan kennaa sirna jiraachisu dha
jedhu. Libiraalistoonni immoo soshaal dimookiraasiin gibira ol-aanaa
irratti kan hundaa'e waan ta'eef abbootii qabeenyaa dhuunfaa kan
quucarsu, dhiibbaa gibiraatiin dhiphinaan kan liqimsamee fi kalaquuf
kan ija hin jabaanne dha qeeqa jedhu irratti dhiheessu. Dabalataanis,
qabeenya namoota muraasaan maddisiisame uummata bal'aaf bifa
sooramaa fi wabii hoji-dhabdummaan waan hiruuf, soshaal
dimookiraasiin itti fufiinsa mirkaneessuu hin danda'u jedhu. Sababa
kanaanis, kallattiin ilaalchaa kun keessumayyuu haala qabatamaa
biyyoota guddachaa jiraniitiin mootummoonni biyyoota akka kanaa
qabeenya tasgabbii hin qabne giddu-galeessa akka hin godhanne
qeeqni irratti dhiyaata.

Biyya keenya keessatti waa'ee kallattii siyaasaa irratti dudubachuun kan
jalqabame yeroo sochiin barattootaa gaggeeffamuu eegale keessatti
ture. Kanaaf immoo sababoota lamatu ture. Jalqabbiin haala siyaasa
biyya alaa sakata'uu, Itoophiyaa keessatti dhaabbileen barnoota ol
aanaa babal'achaa dhufuu isaanii waliin wal-qabatee kan uumame dha.
Gama biraan immoo, yeroon kun yaad-rimee Maarkisizimii, kan
maddisiise Kaarl Maarkis erga du'ee waggoota hedduun booda yaadichi
addunyaarratti haala ol-aanaa ta'een dhiibbaa geessisuu yeroo itti
jalqabe faana wal-irra bu'uusaatiin Itoophiyaa keessattis leellistoota
hedduu horachuu isa dandeessiseera. Keessumaa warraaqsonni
soshaalistii biyya Kuubaa fi Veetinaam, akkasumas sochiiwwan
barattootaa biyya Jarmanii, Iraanii fi biyyoota biroo keessa turan akka
salphaatti gara biyya keenyaatti babal'achuun isaanii waa'een ilaalcha
kallatii siyaasaa siilessituu yookiin qoraasuma qaroomina keenyaa ta'ee
dhufe. Biyyi keenya dachee ishee irratti yeroo jalqabaaf dhaabbilee
barnoota ol-aanoo yeroo bante sana qalbii keenya yookiin sammuu
keenya qulqulluu ture sanatti amantaan-yaadaa soshaalizimii gale.
Haaluma kanaan, biyya keenyatti kallattii siyaasa soshaalizimiitiin
xinnaaf guddaan afaan ittiin siileffate. Muuziqaa kallattii siyaasaa abjuu
fakkaatu kanaan otoo ragannuu biyyi keenya haala akkamii keessa akka
jirtuu fi rakkoon keenyallee maal akka ta'e dhaabannee hubachuu hin
dandeenye. Dhimma cunqurfamuu dafqaan bulaa fi daandii bilisummaa
dafqaan bulaa akka dhimma keenya isa guddaatti yeroo xiinxallu, haala
qabatamaa biyya keenyaa keessa garuu gitni dafqaan bulaa haa hafuu,
fooliinsaayyuu akka hin turre hubachuu daganne. Biyyattii keessa
baay'inni industriwwanii hedduu xiqqaa akka turan ni daganne.
Yaadata galaana gamaa lola'an kallattiidhaan fiduun uummata wagi'uun
machii biyyaalessaa keessa galle. Yeroo ofirra garagallee ilaallu garuu
wantoota hiika hin qabnee fi darbee darbees ta'u nama kofalchiisan
irratti wal-nyaachaa fi wal-ajjeesaa turre. Qoricha ta'a jennee kallattiin
siyaasaa biyya alaatii fudhanne, ofumaa deebi'ee sababa dhibee biraa
nutti ta'e.
Carraaqqiin kallattiiwwan siyaasaa haala qabatamaa biyya keenyaa
waliin wal-simsiisnee hiikuuf taasisne, akka kophee lakkoofsa keenya
malee bitame keewwachuutti kan ilaalamu ture. Dhimmichi kophee
bituun qofa kan dhaabatu hin taane. Sirumaa hanga miila kopheen
qixxeessuuf muruutti tarkaanfanne. Dammaqina sammuu kallattiiwwan
siyaasaa kana haalaan qorachuun murtii irratti kenninu, kan nu fayyadu

buusii walitti qabaniin tajaajila wabii karaa ittiin argatan kan mijeessani

dha. Haa ta'u malee, hojimaanni akkanaa kun dhimma wabii caalu warra

buusii caalaa qabuuf kennuu malee, gaaffii haqa-qabeessummaa kan

hiikuu fi lammiilee harka-qal'eeyyii fi hoji-dhabeessa ta'aniif kan

furmaata kennu miti.

Gaaffii bilisummaa fi haqa-qabeessummaa walitti araarsuun libiraalizimii

fi soshaalizimii gidduutti filannoo ta'uuni dha jedhanii kan yaalan

biyyoota soshaal dimookiraasii hordofani dha. Kaappitaalizimiin

faca'insa qabeenyaa haqa-qabeessa ta'e kan hin mirkaneessine akka

ta'e kan amanamu ta'uyyuu, furmaanni isaa hanqina isaa tooftaa sirriin

wal'aanuu yookiin sirreessuu dha malee barbadeessuu miti jedhanii

warra amanani dha. Soshaal dimookiraasiin akka ilaalcha nama

madaaluuniitti "libiraalizimii kan suphu" yookiin "soshaalizimiitti

immoo haguuggii fuulaa dimookiraasii kan haguugu" godhamee

ilaalamuyyuu, garaagarummaa bu'uurawoo kallattiiwwan siyaasaa

lameen irraa adda ba'uun of-danda'ee dhaabbachuu isa dandeessisiisan

ni qaba.

Kallattiin siyaasichaa utubaalee soshaalizimii bu'uurawoo lameen

(murteessummaa diinagdee fi qabsoo gitaa) mormuun murteessummaa

siyaasaa fi tumsa gita ce'u kan bu'uureffate dha. Bifa soshaalizimii

faallessuun, namni hundumtuu faayidaa ol-aanaa kan argatu

barbadaa'uu kaappitaalizimii irraa otoo hin taane gabbachuu isaa irraa

akka ta'e jala mura. Kaappitaalli yookiin "qabeenyi ga'oome" kun harka

namoota muraasaa qofa akka hin galle mootummaan dammaqinaan

to'annaa taasisuu akka qabu kan kakaasu dha. Gahee mootummaan

lammiilee maraaf humna diinagdee bu'uurawaa fi mijataa ta'e uumuu

keessatti tapachuu qabu ilaalchisuun yaadata kennuunii fi gosoota

bilisummaa kamiifiyyuu tilmaama wal-qixa ta'e kennuun isaa adda

durummaan libiraalizimii irraa adda isa taasisa.

Biyyoonni kallattii kana hordofan galii mootummaa karaa adda addaa

guddisuun, keessumaa, galii gibiraa irratti xiyyeeffachuun hojii

qabeenya deebisanii hiruu karaa mootummaa hojjetu. Wabii yookiin

nageenya hawaasummaa sadarkaa ol-aanaatti eegsisuuf yaalii waan

taasisaniif "mootummoota daaragootii" jedhamuun caqafamu.

Biyyoonni kunniin hirmaannaa qabeenyaa irratti gahee guddaa kan

fudhatanii fi wal-qixxummaa lammiileetiif xiyyeeffanaa kan kennan i dha.

Bu'aa kanarraa argameenis, biyyoota itti fayyadamni haqaa keessatti

mul'atu ta'aniiru. Soshaal dimookiraasiin qulqullina jireenya lammiileef

xiyyeeffannoo kennuurra darbuun jireenyi isaanii hangam akka garaa

isaan ga'ee fi hangam akka itti gammadan hordofuun, badhaadhina

gabaarra dabarsuun dhimma dhala namaa taasisuuf carraaqqii taasisa.

Haa ta'u malee, soshaal dimookiraasiin qeeqa Maarkisiistoota duraanii

jalaa hin miliqne. Qeeqni irratti dhiyaate kunis, soshaal dimookiraasiin

sirna hojjettoota saamicha humnaaf saaxilu suphuun lammiileen mijuun

hanga tokko akka isaanitti dhaga'amu taasisa malee, mirga bu'uuraa

hojjetanii badhaadhuu kan kabachiisuuf miti kan jedhu dha. Lammiileen

qabeenya kam irratiyyuu qixa fayyadamoo akka ta'an kan taasisu;

qabeenya dhala namummaa harkaa fuudhuun akka bulchaa garbaa

gaariitti lammileef wanta nyaatanii fi dhugan kennaa sirna jiraachisu dha

jedhu. Libiraalistoonni immoo soshaal dimookiraasiin gibira ol-aanaa

irratti kan hundaa'e waan ta'eef abbootii qabeenyaa dhuunfaa kan

quucarsu, dhiibbaa gibiraatiin dhiphinaan kan liqimsamee fi kalaquuf

kan ija hin jabaanne dha qeeqa jedhu irratti dhiheessu. Dabalataanis,

qabeenya namoota muraasaan maddisiisame uummata bal'aaf bifa

sooramaa fi wabii hoji-dhabdummaan waan hiruuf, soshaal

dimookiraasiin itti fufiinsa mirkaneessuu hin danda'u jedhu. Sababa

kanaanis, kallattiin ilaalchaa kun keessumayyuu haala qabatamaa

biyyoota guddachaa jiraniitiin mootummoonni biyyoota akka kanaa

qabeenya tasgabbii hin qabne giddu-galeessa akka hin godhanne

qeeqni irratti dhiyaata.

Biyya keenya keessatti waa'ee kallattii siyaasaa irratti dudubachuun kan

jalqabame yeroo sochiin barattootaa gaggeeffamuu eegale keessatti

ture. Kanaaf immoo sababoota lamatu ture. Jalqabbiin haala siyaasa

biyya alaa sakata'uu, Itoophiyaa keessatti dhaabbileen barnoota ol

aanaa babal'achaa dhufuu isaanii waliin wal-qabatee kan uumame dha.

Gama biraan immoo, yeroon kun yaad-rimee Maarkisizimii, kan

maddisiise Kaarl Maarkis erga du'ee waggoota hedduun booda yaadichi

addunyaarratti haala ol-aanaa ta'een dhiibbaa geessisuu yeroo itti

jalqabe faana wal-irra bu'uusaatiin Itoophiyaa keessattis leellistoota

hedduu horachuu isa dandeessiseera. Keessumaa warraaqsonni

soshaalistii biyya Kuubaa fi Veetinaam, akkasumas sochiiwwan

barattootaa biyya Jarmanii, Iraanii fi biyyoota biroo keessa turan akka

salphaatti gara biyya keenyaatti babal'achuun isaanii waa'een ilaalcha

kallatii siyaasaa siilessituu yookiin qoraasuma qaroomina keenyaa ta'ee

dhufe. Biyyi keenya dachee ishee irratti yeroo jalqabaaf dhaabbilee

barnoota ol-aanoo yeroo bante sana qalbii keenya yookiin sammuu

keenya qulqulluu ture sanatti amantaan-yaadaa soshaalizimii gale.

Haaluma kanaan, biyya keenyatti kallattii siyaasa soshaalizimiitiin

xinnaaf guddaan afaan ittiin siileffate. Muuziqaa kallattii siyaasaa abjuu

fakkaatu kanaan otoo ragannuu biyyi keenya haala akkamii keessa akka

jirtuu fi rakkoon keenyallee maal akka ta'e dhaabannee hubachuu hin

dandeenye. Dhimma cunqurfamuu dafqaan bulaa fi daandii bilisummaa

dafqaan bulaa akka dhimma keenya isa guddaatti yeroo xiinxallu, haala

qabatamaa biyya keenyaa keessa garuu gitni dafqaan bulaa haa hafuu,

fooliinsaayyuu akka hin turre hubachuu daganne. Biyyattii keessa

baay'inni industriwwanii hedduu xiqqaa akka turan ni daganne.

Yaadata galaana gamaa lola'an kallattiidhaan fiduun uummata wagi'uun

machii biyyaalessaa keessa galle. Yeroo ofirra garagallee ilaallu garuu

wantoota hiika hin qabnee fi darbee darbees ta'u nama kofalchiisan

irratti wal-nyaachaa fi wal-ajjeesaa turre. Qoricha ta'a jennee kallattiin

siyaasaa biyya alaatii fudhanne, ofumaa deebi'ee sababa dhibee biraa

nutti ta'e.

Carraaqqiin kallattiiwwan siyaasaa haala qabatamaa biyya keenyaa

waliin wal-simsiisnee hiikuuf taasisne, akka kophee lakkoofsa keenya

malee bitame keewwachuutti kan ilaalamu ture. Dhimmichi kophee

bituun qofa kan dhaabatu hin taane. Sirumaa hanga miila kopheen

qixxeessuuf muruutti tarkaanfanne. Dammaqina sammuu kallattiiwwan

siyaasaa kana haalaan qorachuun murtii irratti kenninu, kan nu fayyadu