KumbiWako/all_data · Datasets at Hugging Face

text stringlengths 0 196k
isaaniifis haa ta'uu jijjiiramaaf cufaa ta'u. Qofummaan galtee jijjiiramaa
naannoo keenya irraa argannu waan dhaabu jijjiirama gad
deebi'ummaa keessa galla. Sababa kanaanis, bu'aan qofummaa inni
dhumaa baduu dha.
Gama biraatiin, namoonni hariiroo hawaasummaa isaanii keessatti wal
tumsuun isaanii gaafa jabaachaa dhufu, miira hanqina isaanii waan
guutu akka salphaatti waan argataniif miirri guutummaa isaanii
jabaachaa dhufa. Deebiin "tole" jedhu naannoo isaanii irraa argatan of
dagachiiseenii ofitti amanummaa "wanti hundumtuu harka keenya
keessa jira" jedhuun miirri hanqinaa isaanii ni bada. Miirri guutummaa
kun hanqina isaanii guutuuf asiif achi fiiguurra naannoo isaanii fi
jijjiiramaaf cufaa akka ta'an isaan taasisa. Miirri guutummaa isaanii kun
yaada "naannoo keenya irraa homaa hin barbaannu" jedhu keessa isaan
galchuun qofummaa keessa galu. Kunis, jijjiiramaaf cufaa nama taasisa.
Wal-morkii fi wal-tumsi inni tokko isa biraa irra jabaachaa yoo dhufe,
hanqinni qofummaa adeemsa naannoo waliin wal-quunnamuu addaan
kuta. Hanqina qofummaa guutaa deemuu fi jijjiirama guddina irratti
hundaa'e fiduuf wal-morkii fi wal-tumsi dhimmoota barbaachisoo dha.
Jireenyi wal-morkii hin qabne garaa of ga'uuf dhihoo waan ta'eef
jijjiiramaaf cufaa nu taasisa; kanaafuu, qofummaaf nu saaxila. Gama
biraatiin immoo jireenyi wal-tumsuu hin qabne wanta garaa nama ga'u
waan hin qabneef abdii kutachuu keessa nu galchuudhaan jijjiiramaaf
cufaa akka taanu nu taasisa; kunis qofumamaaf nu saaxila.
Hanqinni qofummaa wal-morkii fi wal-tumsuu gidduu madaalliin qixa
ta'uu dhiisuu isaatiin wal-morkii irraas ta'e wal-tumsuu irraa duubatti
akka jennu haala nu taasisu dha. Kana jechuunis, wal-morkiin yommuu
jabaatu yookiin wal-tumsuun yommuu jabaatu hariiroon namoonni
naannoo isaanii waliin qaban addaan cita. Hanqinni qofummaa sirna
hawaasummaa namootaa keessatti hariiroowwan sirnoota xixinnoo
gidduu jiru murteessuun ijaarama hawwasummaa murteessa.
Namoonni yookiin sirnoonni qunnamtii isaan sadarkaa maatiin, ollaan,
hawaasaan, biyyaan, ardii fi addunyaa keessatti uuman hundi adeemsa
hanqina qofummaa keessa darbanii kan guddatan yookiin kan tortorani
yookiin badani dha.

Sirnoonni hanqina qofummaa keessaa ba'uun gara guutummaatti
dhiyaachuuf naannoo isaanii waliin quunnamtii taasisuu yookiin
qofummaa isaaniitti citanii hafuun tortoranii baduu dha. Sirnoonni
imaalli isaan gara guutummaatti taasisan itti fufinsa quunnamtii
naannoo isaanii waliin qaban eeguun gara sirna haaraa guddaatti isaan
guddisa. Daandii kanaan sirnoonni xixiqqoo hanqina qofummaa isaanii
keessaa lakkoofsa bahaa dhufaniin naannoo isaanii waliin yookiin
waluma isaanii waliin wal-harkisuun gara sirna guddaatti jijjiiramu.
Adeemsa qunnamtii wantoota xixxiqqoo irraa wantonni guguddoo
uumamuu kana 'taatummaa' jennee waamna.
Akkaataan uumama wanta hundumaa walitti qabama wantoota
xixiqqoo irraa kan dhufe dha. Uumamni kan dhugoomte wantoonni
xixiqqoo walitti sassaabamanii wantoota guguddoo waan uumuu
danda'anii fi Gamtaa guguddoon dhalli namaa har'a hundeesse
ijaarsota maatii fi gosaa irraa ka'uudhaan as gahan. Filannoon sirnoonni
qaban yookiin guddachaa jiraachuu isaanii mirkaneeffachaa deemuu,
yookiin immoo xinnaachaa badii isaanii mirkaneeffachaa deemuu dha.
Guddachaa fi jiraachuu isaanii mirkaneeffachaa gara guutummaatti
imaluu isaanii fi eenyummaa guddaa keessatti of ibsuu isaaniitiin
taatummaa jenna. Taatummaan guddina keessa adeemsa jiraachuu ofii
mirkaneeffachaa dhufuu dha. Taatummaan kan dhufu waantonni
sassaabamaa, kuufamaa fi horaa gaafa dhufani dha. Adeemsa kanaani
dha egaa ida'amuu kan jennu.
Wiirtuun qo'annoo fi qorannoo Itoophiyaa galmee jechaa bara 1993
qopheesse keessatti, jechi ida'amuu jedhu jecha hundee 'ida'ama' jedhu
yookiin 'ida'e' xumura jedhu irraa kan argame ta'uu isaa ibsa. Haaluma
kanaan, 'ida'e' jechuun "walitti qabe, kuuse, sassaabe, bakka tokkotti
qabe" hiika jedhu nuuf kenna. Haaluma wal-fakkaatuun, hiikni jechaa
Alaqaa Dastaa Taklawaldis "sassaabe, walitti qabe, kuuse, bakka tokkotti
guure, tokkummaan dhaabachiise, mare" jedheetu hiika.
Taatummaa uumaa jiraachuu keenya eegsisuuf yaada keenya, maallaqa
keenya, beekumsa keenya, hojii keenya, jireenya keenyaa fi kkf,
walumaagalatti sassaabuu, kuusuu fi horachuu nu barbaachisa.
Ida'amuu kan jennu fedhiidhaan adeemsa kana keessa of-dabarsuu fi
taatummaa mirkaneessuudhaani.
Sassaabamuu yommuu jennu, isa bittinaa'e gara tokkotti fiduu jechuu
yommuu ta'u, yaada ida'amuu keessatti ida'ama dalgaa ilaallata. Kana
jechuunis hojiiwwanii fi yaadata kaleessaa irratti hojiiwwanii fi yaadata
har'aa dabaluu jechuu dha. Wantoota yeroo hundumaa akka haaraatti
jalqabuurra, wanta jiru irratti dabaluu ilaallata.
Sassaabuun yaadata har'a jiran wal-qabachiisuu yommuu ta'u, kuusuun
immoo yaadata kaleessaa irratti kan har'aa dabaluu jechuu dha.
Adeemsa kana itti fufiinsaan raawwachuuf human yookiin kaappitaala
ka'umsaa taatummaatti nama geessu kuufachuun immoo horachuu
jedhamee waamamuu danda'a. Kanaafuu, ida'amuu yommuu jennu
akkasumatti yoo cal'ifnee dhiisne jiraachuu keenya wanta balaarra
buusu, hanqina qofummaa suuta suutaan tortoraa akka bannu nu
taasisu, haaluma kanaanis taatummaa keenya mirkaneeffachaa
jiraachuu keenya mirkaneeffachuu akka dandeenyuuf daandii
kaappitaala ka'umsaa siyaasaa fi diinagdee ittiin horachuu dandeenya.
3.2. Kaappitaala Ka'umsaa Horachuu
Hiikni jecha Afaan Amaariffaan "weret" jedhuu maallaqa yookiin
kaappitaala daldala jalqabuuf nama dandeessisu jechuu keenya. Akka
yaada ida'amuutti "weret" yommuu jennu "humna ka'umsa waliigalaa"
yookiin "kaappitaala ka'umsaa" sochiiwwan gama siyaasaa fi
diinagdeetiin taasifnu milkeessuuf nu barbaachisu jechuu dha.
Milkoominaa imala dhala namaa fi guddina hawaasummaa keessatti
jalqabbiin yookiin ka'umsi isaanii murteessaa dha. Jalqabbii gad-aanaa
irraa kan eegalu yoo ta'e, carraaqiin isaa itti aanu wal-xaxaa fi rakkisaa,
imalli isaas imala abjuu ta'uun isaa hin oolu. Hojiiwwan baay'ee fi
kuufamoo kaleessa hin hojjetamne yoo jiraatanii fi har'as hojicha qofaa
kan hojjennu yoo ta'e, ka'umsi gad-aanaa jijjiiramaa baay'ee xiqqoo
waan ta'uuf, saffisaan jijjiirama fiduun rakkisaa ta'a. Haa ta'u malee,
kaleessaa irraa kaappitaalli ka'umsaa horataman yoo jiraatanii fi har'as
yaadonnii fi hojiiwwan yoo sassaabamaa deeman, isaan irraa ka'uun

isaaniifis haa ta'uu jijjiiramaaf cufaa ta'u. Qofummaan galtee jijjiiramaa

naannoo keenya irraa argannu waan dhaabu jijjiirama gad

deebi'ummaa keessa galla. Sababa kanaanis, bu'aan qofummaa inni

dhumaa baduu dha.

Gama biraatiin, namoonni hariiroo hawaasummaa isaanii keessatti wal

tumsuun isaanii gaafa jabaachaa dhufu, miira hanqina isaanii waan

guutu akka salphaatti waan argataniif miirri guutummaa isaanii

jabaachaa dhufa. Deebiin "tole" jedhu naannoo isaanii irraa argatan of

dagachiiseenii ofitti amanummaa "wanti hundumtuu harka keenya

keessa jira" jedhuun miirri hanqinaa isaanii ni bada. Miirri guutummaa

kun hanqina isaanii guutuuf asiif achi fiiguurra naannoo isaanii fi

jijjiiramaaf cufaa akka ta'an isaan taasisa. Miirri guutummaa isaanii kun

yaada "naannoo keenya irraa homaa hin barbaannu" jedhu keessa isaan

galchuun qofummaa keessa galu. Kunis, jijjiiramaaf cufaa nama taasisa.

Wal-morkii fi wal-tumsi inni tokko isa biraa irra jabaachaa yoo dhufe,

hanqinni qofummaa adeemsa naannoo waliin wal-quunnamuu addaan

kuta. Hanqina qofummaa guutaa deemuu fi jijjiirama guddina irratti

hundaa'e fiduuf wal-morkii fi wal-tumsi dhimmoota barbaachisoo dha.

Jireenyi wal-morkii hin qabne garaa of ga'uuf dhihoo waan ta'eef

jijjiiramaaf cufaa nu taasisa; kanaafuu, qofummaaf nu saaxila. Gama

biraatiin immoo jireenyi wal-tumsuu hin qabne wanta garaa nama ga'u

waan hin qabneef abdii kutachuu keessa nu galchuudhaan jijjiiramaaf

cufaa akka taanu nu taasisa; kunis qofumamaaf nu saaxila.

Hanqinni qofummaa wal-morkii fi wal-tumsuu gidduu madaalliin qixa

ta'uu dhiisuu isaatiin wal-morkii irraas ta'e wal-tumsuu irraa duubatti

akka jennu haala nu taasisu dha. Kana jechuunis, wal-morkiin yommuu

jabaatu yookiin wal-tumsuun yommuu jabaatu hariiroon namoonni

naannoo isaanii waliin qaban addaan cita. Hanqinni qofummaa sirna

hawaasummaa namootaa keessatti hariiroowwan sirnoota xixinnoo

gidduu jiru murteessuun ijaarama hawwasummaa murteessa.

Namoonni yookiin sirnoonni qunnamtii isaan sadarkaa maatiin, ollaan,

hawaasaan, biyyaan, ardii fi addunyaa keessatti uuman hundi adeemsa

hanqina qofummaa keessa darbanii kan guddatan yookiin kan tortorani

yookiin badani dha.

Sirnoonni hanqina qofummaa keessaa ba'uun gara guutummaatti

dhiyaachuuf naannoo isaanii waliin quunnamtii taasisuu yookiin

qofummaa isaaniitti citanii hafuun tortoranii baduu dha. Sirnoonni

imaalli isaan gara guutummaatti taasisan itti fufinsa quunnamtii

naannoo isaanii waliin qaban eeguun gara sirna haaraa guddaatti isaan

guddisa. Daandii kanaan sirnoonni xixiqqoo hanqina qofummaa isaanii

keessaa lakkoofsa bahaa dhufaniin naannoo isaanii waliin yookiin

waluma isaanii waliin wal-harkisuun gara sirna guddaatti jijjiiramu.

Adeemsa qunnamtii wantoota xixxiqqoo irraa wantonni guguddoo

uumamuu kana 'taatummaa' jennee waamna.

Akkaataan uumama wanta hundumaa walitti qabama wantoota

xixiqqoo irraa kan dhufe dha. Uumamni kan dhugoomte wantoonni

xixiqqoo walitti sassaabamanii wantoota guguddoo waan uumuu

danda'anii fi Gamtaa guguddoon dhalli namaa har'a hundeesse

ijaarsota maatii fi gosaa irraa ka'uudhaan as gahan. Filannoon sirnoonni

qaban yookiin guddachaa jiraachuu isaanii mirkaneeffachaa deemuu,

yookiin immoo xinnaachaa badii isaanii mirkaneeffachaa deemuu dha.

Guddachaa fi jiraachuu isaanii mirkaneeffachaa gara guutummaatti

imaluu isaanii fi eenyummaa guddaa keessatti of ibsuu isaaniitiin

taatummaa jenna. Taatummaan guddina keessa adeemsa jiraachuu ofii

mirkaneeffachaa dhufuu dha. Taatummaan kan dhufu waantonni

sassaabamaa, kuufamaa fi horaa gaafa dhufani dha. Adeemsa kanaani

dha egaa ida'amuu kan jennu.

Wiirtuun qo'annoo fi qorannoo Itoophiyaa galmee jechaa bara 1993

qopheesse keessatti, jechi ida'amuu jedhu jecha hundee 'ida'ama' jedhu

yookiin 'ida'e' xumura jedhu irraa kan argame ta'uu isaa ibsa. Haaluma

kanaan, 'ida'e' jechuun "walitti qabe, kuuse, sassaabe, bakka tokkotti

qabe" hiika jedhu nuuf kenna. Haaluma wal-fakkaatuun, hiikni jechaa

Alaqaa Dastaa Taklawaldis "sassaabe, walitti qabe, kuuse, bakka tokkotti

guure, tokkummaan dhaabachiise, mare" jedheetu hiika.

Taatummaa uumaa jiraachuu keenya eegsisuuf yaada keenya, maallaqa

keenya, beekumsa keenya, hojii keenya, jireenya keenyaa fi kkf,

walumaagalatti sassaabuu, kuusuu fi horachuu nu barbaachisa.

Ida'amuu kan jennu fedhiidhaan adeemsa kana keessa of-dabarsuu fi

taatummaa mirkaneessuudhaani.

Sassaabamuu yommuu jennu, isa bittinaa'e gara tokkotti fiduu jechuu

yommuu ta'u, yaada ida'amuu keessatti ida'ama dalgaa ilaallata. Kana

jechuunis hojiiwwanii fi yaadata kaleessaa irratti hojiiwwanii fi yaadata

har'aa dabaluu jechuu dha. Wantoota yeroo hundumaa akka haaraatti

jalqabuurra, wanta jiru irratti dabaluu ilaallata.

Sassaabuun yaadata har'a jiran wal-qabachiisuu yommuu ta'u, kuusuun

immoo yaadata kaleessaa irratti kan har'aa dabaluu jechuu dha.

Adeemsa kana itti fufiinsaan raawwachuuf human yookiin kaappitaala

ka'umsaa taatummaatti nama geessu kuufachuun immoo horachuu

jedhamee waamamuu danda'a. Kanaafuu, ida'amuu yommuu jennu

akkasumatti yoo cal'ifnee dhiisne jiraachuu keenya wanta balaarra

buusu, hanqina qofummaa suuta suutaan tortoraa akka bannu nu

taasisu, haaluma kanaanis taatummaa keenya mirkaneeffachaa

jiraachuu keenya mirkaneeffachuu akka dandeenyuuf daandii

kaappitaala ka'umsaa siyaasaa fi diinagdee ittiin horachuu dandeenya.

3.2. Kaappitaala Ka'umsaa Horachuu

Hiikni jecha Afaan Amaariffaan "weret" jedhuu maallaqa yookiin

kaappitaala daldala jalqabuuf nama dandeessisu jechuu keenya. Akka

yaada ida'amuutti "weret" yommuu jennu "humna ka'umsa waliigalaa"

yookiin "kaappitaala ka'umsaa" sochiiwwan gama siyaasaa fi

diinagdeetiin taasifnu milkeessuuf nu barbaachisu jechuu dha.

Milkoominaa imala dhala namaa fi guddina hawaasummaa keessatti

jalqabbiin yookiin ka'umsi isaanii murteessaa dha. Jalqabbii gad-aanaa

irraa kan eegalu yoo ta'e, carraaqiin isaa itti aanu wal-xaxaa fi rakkisaa,

imalli isaas imala abjuu ta'uun isaa hin oolu. Hojiiwwan baay'ee fi

kuufamoo kaleessa hin hojjetamne yoo jiraatanii fi har'as hojicha qofaa

kan hojjennu yoo ta'e, ka'umsi gad-aanaa jijjiiramaa baay'ee xiqqoo

waan ta'uuf, saffisaan jijjiirama fiduun rakkisaa ta'a. Haa ta'u malee,

kaleessaa irraa kaappitaalli ka'umsaa horataman yoo jiraatanii fi har'as

yaadonnii fi hojiiwwan yoo sassaabamaa deeman, isaan irraa ka'uun