KumbiWako/all_data · Datasets at Hugging Face

text stringlengths 0 196k
otoo hin taane, namoonni mataan isaanii milkaa'ina akka ta'an kan ittiin
amannu dha. Kabajni namaa uumama namaa hunda biratti sadarkaa
dhuunfaa fi gareen ilaalamuu danda'a. Agarsiistonni kanneen biroo
kamiyyuu kabaja namaa kan mirkaneessan ta'uu qabu.
Badhaadhinni lammileen fedhii maqaa, qaamaa fi bilisummaa akka
haala itti fufinsa qabuun guuttataniif dandeettii isaanii ijaaruu dha.

Badhaadhinni fedhii qaama namaa kan ta'an, tajaajilli nyaataa,
dhugaatii, daara, bakka jireenyaa, barumsa, fayyaa fi qulqullinnaa
guutamanii argamuu dha. Dabalataanis, dirree filannoo amansiisaa fi itti
fufinsa qabu bal'isuu, fedhii itti fayyadama guyyaa guyyaa guutuu,
bilisummaa siyaasaa goonfachiisuu, madaallii naannoo eeguu,
gammachuu lammiilee, nageenyaa fi wal-qixxummaa dandeettii
mirkaneessuu isaan dandeessisu jabeessuu dha.
Mul'anni keenya Itoophiyaa dimookiraatawaa badhaatuu carraaqqii fi
dhamaatii ijoollee ishiitiin kabajamtee fi ulfaattee bara baraan jiraattu
uumuu dha. Itoophiyaa keenya kaayyoo kana qabattee akka doonii
garbarra yabalaa jirtuutti haa fudhannu. Kaartaan bu'uura (road map)
gara bakka gahuu barbaanneetti deemaa jiraachuu keenyaa fi kallattii
waliigalaa imala keenya nutti agarsiisu nu barbaachisa. Kaartaan
bu'uuraa kun falaasama siyaasaa fi diinagdee ida'amuu keenyaati.
Kaartaa bu'uraa keenya qabannee, doonii keenya fe'annee garba bal'aa
fi ciisaa sanarra rakkoo tokko malee daandii fi bakka ga'uuf deemnu
irraa otoo hin maqiin imaluun nu irraa eegama. Bakki ga'uufjennu fagoo
fi daandiin achiin nu gahu baay'ee wal-xaxaa waan ta'eef dooniin
keenya daandicha qabattee kallattii sirriidhaan imalaa jiraachuu ishee
yeroo hunda kan mirkaneeffannu kompaasiidhaani. Kanaafuu,
agarsiistonni ida'amuu kompaasota kallattii imaala keenyyaa fi gara
gahuu barbaannutti deemaa jiraachuu keenya kan ittiin mirkaneeffannu
dha. Agarsiistonni ida'amuu kunniin kabaja lammilee, badhaadhina,
haqa, tokkummaa biyyaalessaa, diimokiraasii fi nagaa.
Agarsiistonni ida'amuu ibsanii fi meeshaaleen isaa: nagaa, dhiifamaa fi
jaalala dha. Isaan kun waraana, haaloo baafachuu, jibbaa fi
arangamaawwan kanneen fakkaatan ciruun ida'amuuf akka mijatoo
taanu nu taasisa. Amala loltummaa nagummaan, dhiifama gochuunii fi
summii jibbaa jaalalaan bakka buufnu malee nageenyi, guddinni, abdiin
ifaa jiraachuu hin danda'an.
Meeshaalee guguddoo ida'amuu kanneen ta'an nagaa, jaalalaa fi
dhiifama qooqa waliigalaa dhuunfaa, maatii fi hawaasaa gochuun
duudhaalee keenya gara warra ta'anitti tokkummaa biyyaaleessaa fi
kabaja lammiilee, dimookiraasii bira gahuuf wanta ta'uu qabu mara
gochuu fi mudaawwan lafarra akka harkifannu nu taasisanii fi qalbii
keenya hiran jabinaan balaaleffachuu qabna.


Ida'amuun falaasama safartuun mul'atu dha. Falaasama kanaaf
dhiheenyi qabnu meetira ida'amuun kan safaramuu fi dhiheenya
waliigalaa falaasamicha waliin qabnuun kan murtaa'u ta'a.
Ida'amuuf dhiheenyi nuti qabnus hanguma gufuuwwan ida'amuu
ceenuun murtaa'a. Ida'amuun walumaa galatti gufuuwwan guguddoo
lama qaba: gufuuwwaan gochaa fi ilaalcha

Gufuun ilaalchaa ida'amtummaa rakkoolee haala itti yaadnu yookiin
ilaallu faana kan wal-qabatu dha. Ida'amtummaan keenyas qixa
rakkoowwan ilaalchaa qabnu salphifneen madaalama. Ida'amuu
jechuunis rakkoowwan ilaalchaa kana bira ce'uun ol-aantummaa yaadaa
fiduu jechuu dha. Rakkoowwan ilaalchaa kanas akka itti aanutti tokko
tokkoon ilaalla.
Gamaa fi Gamanummaa
Ilaalchi gamaa fi gamanummaa yaadaa, rakkoo ilaalchaa sadarkaa
tokkoffaan biyya keenya keessatti mul'atu dha. Wantoota hedduu irratti
fiixeewwan faallaa lameen irra dhaabbatanii oloo yaa oloo waliin jechuu
malee, inni tokko yaada isa tokkoo dhaga'ee xiqqoo walitti siquu
yaaluun hin jiru. Gamaa fi gamana dhaabatee namni walitti iyyu hanga
fedhe yoo sagalee isaa ol-kaasse iyye illee namuu maal akka jechaa jiru
hin dhaga'u. Gamaa fi gamana dhaabannee hanga feene yoo
guungumne, hanga feene yoo dubbane owwaattuu malee kan nu
dhaga'u hinjiru.
Kaayyoon keenya sagalee ofii deddeebisanii dhaga'uu yoo ta'e malee
owwaattuu faana hasa'uun hin barbaachisu. Owwaattuu yommuu jennu,
wanta jenne kan irra deebi'u, kan hc'isu jechuu keenya. Wanti
barbaachisaan inni gama dhaabbate sun maal akka jedhu itti siqanii
dhaggeeffachuu dha. Wanta inni jedhu dhaggeeffannee "maal
barbaaddeetu" otoo jenneenii, owwaattuun ala namni isa dhaggeeffatu
jiraachuu isaa hubachuun rakkoo isaa karaa sirriidhaan ibsachuu eegala.
Itoophiyaan biyya namoota dhimmoota garaa garaa irratti yaada gamaa
fi gamana dhaabbate qabaniiti. Dhimma seenaa irrati gamaa fi gamana
dhaabannee inni tokko isa biraa hubachuun haa afuutii,
dhaggeeffachuufuu qofaa'aa miti. Yaada akka dhaala ofiitti fudhatanii
tiksuuf tattaaffachuu irra, yaadni kan wal-jijjiiramu, walitti makamu fi
xiinxalamu ta'uu isaa hubatee yaada isaa gabbisuuf namni yaalu xiqqoo
dha. Inni tokko abaarsa seenaa qofa, inni kaan eebba seenaa qofa
dhaga'uu kan barbaadu yoo ta'e waliigaluu hin dandeenyu. Beekumsa
haaraa kan barbaannu yaada keenya isa duraanii akka nuuf jabeessuuf
qofa yoo ta'e jijjiiramuu hin dandeenyu.
Wanti biraa haa hafuutii badhaadhina biyya keenyaaf daandii nuuf tolu
beekuuf illee ilaalcha warra Dhihaa fi ilaalcha biyya keessaa irrattillee
fiixee lama uumneerra. Gariin beekumsi afaan faranjiitiin himamu malee
fudhatamaa kan itti hin fakkaanne jira. Gariin immoo beekumsa biyya
alaatii fiduu akka birmadummaa biyyaa tuqsiisuutti ilaaluun na qabaa na
gadhiisaa kan jedhu dha. Beekumsi qabeenya dhala namaa waloo ta'uu
isaa otoo hin hubatiin dallaa beekumsa biyya keessaa qofatti
daangeffamee kan umurii isaa guutuu fixu hedduu dha. Biyya keenya
keessatti gama siyaasaa, diinagdee, hawaasummaa fi kanneen kana
fakkaataniin ilaalchonni ka'an marti amala gamaa fi gamana
dhaabachuu qabu.
Furmaanni gamaa fi gamanummaa balleessuuf ta'u tokko ce'umsa
ilaalchaa bu'uuraawaa gochuu dha. Ce'umsi ilaalchaa kunis ilaalcha
madaallii loogii hin qabne kan gabbisu dha. Kana jechuunis wantoota
hubachuudhaaf ramaddiiwwan wal-faallessoo uumnee ilaalcha keenya

otoo hin taane, namoonni mataan isaanii milkaa'ina akka ta'an kan ittiin

amannu dha. Kabajni namaa uumama namaa hunda biratti sadarkaa

dhuunfaa fi gareen ilaalamuu danda'a. Agarsiistonni kanneen biroo

kamiyyuu kabaja namaa kan mirkaneessan ta'uu qabu.

Badhaadhinni lammileen fedhii maqaa, qaamaa fi bilisummaa akka

haala itti fufinsa qabuun guuttataniif dandeettii isaanii ijaaruu dha.

Badhaadhinni fedhii qaama namaa kan ta'an, tajaajilli nyaataa,

dhugaatii, daara, bakka jireenyaa, barumsa, fayyaa fi qulqullinnaa

guutamanii argamuu dha. Dabalataanis, dirree filannoo amansiisaa fi itti

fufinsa qabu bal'isuu, fedhii itti fayyadama guyyaa guyyaa guutuu,

bilisummaa siyaasaa goonfachiisuu, madaallii naannoo eeguu,

gammachuu lammiilee, nageenyaa fi wal-qixxummaa dandeettii

mirkaneessuu isaan dandeessisu jabeessuu dha.

Mul'anni keenya Itoophiyaa dimookiraatawaa badhaatuu carraaqqii fi

dhamaatii ijoollee ishiitiin kabajamtee fi ulfaattee bara baraan jiraattu

uumuu dha. Itoophiyaa keenya kaayyoo kana qabattee akka doonii

garbarra yabalaa jirtuutti haa fudhannu. Kaartaan bu'uura (road map)

gara bakka gahuu barbaanneetti deemaa jiraachuu keenyaa fi kallattii

waliigalaa imala keenya nutti agarsiisu nu barbaachisa. Kaartaan

bu'uuraa kun falaasama siyaasaa fi diinagdee ida'amuu keenyaati.

Kaartaa bu'uraa keenya qabannee, doonii keenya fe'annee garba bal'aa

fi ciisaa sanarra rakkoo tokko malee daandii fi bakka ga'uuf deemnu

irraa otoo hin maqiin imaluun nu irraa eegama. Bakki ga'uufjennu fagoo

fi daandiin achiin nu gahu baay'ee wal-xaxaa waan ta'eef dooniin

keenya daandicha qabattee kallattii sirriidhaan imalaa jiraachuu ishee

yeroo hunda kan mirkaneeffannu kompaasiidhaani. Kanaafuu,

agarsiistonni ida'amuu kompaasota kallattii imaala keenyyaa fi gara

gahuu barbaannutti deemaa jiraachuu keenya kan ittiin mirkaneeffannu

dha. Agarsiistonni ida'amuu kunniin kabaja lammilee, badhaadhina,

haqa, tokkummaa biyyaalessaa, diimokiraasii fi nagaa.

Agarsiistonni ida'amuu ibsanii fi meeshaaleen isaa: nagaa, dhiifamaa fi

jaalala dha. Isaan kun waraana, haaloo baafachuu, jibbaa fi

arangamaawwan kanneen fakkaatan ciruun ida'amuuf akka mijatoo

taanu nu taasisa. Amala loltummaa nagummaan, dhiifama gochuunii fi

summii jibbaa jaalalaan bakka buufnu malee nageenyi, guddinni, abdiin

ifaa jiraachuu hin danda'an.

Meeshaalee guguddoo ida'amuu kanneen ta'an nagaa, jaalalaa fi

dhiifama qooqa waliigalaa dhuunfaa, maatii fi hawaasaa gochuun

duudhaalee keenya gara warra ta'anitti tokkummaa biyyaaleessaa fi

kabaja lammiilee, dimookiraasii bira gahuuf wanta ta'uu qabu mara

gochuu fi mudaawwan lafarra akka harkifannu nu taasisanii fi qalbii

keenya hiran jabinaan balaaleffachuu qabna.

Ida'amuun falaasama safartuun mul'atu dha. Falaasama kanaaf

dhiheenyi qabnu meetira ida'amuun kan safaramuu fi dhiheenya

waliigalaa falaasamicha waliin qabnuun kan murtaa'u ta'a.

Ida'amuuf dhiheenyi nuti qabnus hanguma gufuuwwan ida'amuu

ceenuun murtaa'a. Ida'amuun walumaa galatti gufuuwwan guguddoo

lama qaba: gufuuwwaan gochaa fi ilaalcha

Gufuun ilaalchaa ida'amtummaa rakkoolee haala itti yaadnu yookiin

ilaallu faana kan wal-qabatu dha. Ida'amtummaan keenyas qixa

rakkoowwan ilaalchaa qabnu salphifneen madaalama. Ida'amuu

jechuunis rakkoowwan ilaalchaa kana bira ce'uun ol-aantummaa yaadaa

fiduu jechuu dha. Rakkoowwan ilaalchaa kanas akka itti aanutti tokko

tokkoon ilaalla.

Gamaa fi Gamanummaa

Ilaalchi gamaa fi gamanummaa yaadaa, rakkoo ilaalchaa sadarkaa

tokkoffaan biyya keenya keessatti mul'atu dha. Wantoota hedduu irratti

fiixeewwan faallaa lameen irra dhaabbatanii oloo yaa oloo waliin jechuu

malee, inni tokko yaada isa tokkoo dhaga'ee xiqqoo walitti siquu

yaaluun hin jiru. Gamaa fi gamana dhaabatee namni walitti iyyu hanga

fedhe yoo sagalee isaa ol-kaasse iyye illee namuu maal akka jechaa jiru

hin dhaga'u. Gamaa fi gamana dhaabannee hanga feene yoo

guungumne, hanga feene yoo dubbane owwaattuu malee kan nu

dhaga'u hinjiru.

Kaayyoon keenya sagalee ofii deddeebisanii dhaga'uu yoo ta'e malee

owwaattuu faana hasa'uun hin barbaachisu. Owwaattuu yommuu jennu,

wanta jenne kan irra deebi'u, kan hc'isu jechuu keenya. Wanti

barbaachisaan inni gama dhaabbate sun maal akka jedhu itti siqanii

dhaggeeffachuu dha. Wanta inni jedhu dhaggeeffannee "maal

barbaaddeetu" otoo jenneenii, owwaattuun ala namni isa dhaggeeffatu

jiraachuu isaa hubachuun rakkoo isaa karaa sirriidhaan ibsachuu eegala.

Itoophiyaan biyya namoota dhimmoota garaa garaa irratti yaada gamaa

fi gamana dhaabbate qabaniiti. Dhimma seenaa irrati gamaa fi gamana

dhaabannee inni tokko isa biraa hubachuun haa afuutii,

dhaggeeffachuufuu qofaa'aa miti. Yaada akka dhaala ofiitti fudhatanii

tiksuuf tattaaffachuu irra, yaadni kan wal-jijjiiramu, walitti makamu fi

xiinxalamu ta'uu isaa hubatee yaada isaa gabbisuuf namni yaalu xiqqoo

dha. Inni tokko abaarsa seenaa qofa, inni kaan eebba seenaa qofa

dhaga'uu kan barbaadu yoo ta'e waliigaluu hin dandeenyu. Beekumsa

haaraa kan barbaannu yaada keenya isa duraanii akka nuuf jabeessuuf

qofa yoo ta'e jijjiiramuu hin dandeenyu.

Wanti biraa haa hafuutii badhaadhina biyya keenyaaf daandii nuuf tolu

beekuuf illee ilaalcha warra Dhihaa fi ilaalcha biyya keessaa irrattillee

fiixee lama uumneerra. Gariin beekumsi afaan faranjiitiin himamu malee

fudhatamaa kan itti hin fakkaanne jira. Gariin immoo beekumsa biyya

alaatii fiduu akka birmadummaa biyyaa tuqsiisuutti ilaaluun na qabaa na

gadhiisaa kan jedhu dha. Beekumsi qabeenya dhala namaa waloo ta'uu

isaa otoo hin hubatiin dallaa beekumsa biyya keessaa qofatti

daangeffamee kan umurii isaa guutuu fixu hedduu dha. Biyya keenya

keessatti gama siyaasaa, diinagdee, hawaasummaa fi kanneen kana

fakkaataniin ilaalchonni ka'an marti amala gamaa fi gamana

dhaabachuu qabu.

Furmaanni gamaa fi gamanummaa balleessuuf ta'u tokko ce'umsa

ilaalchaa bu'uuraawaa gochuu dha. Ce'umsi ilaalchaa kunis ilaalcha

madaallii loogii hin qabne kan gabbisu dha. Kana jechuunis wantoota

hubachuudhaaf ramaddiiwwan wal-faallessoo uumnee ilaalcha keenya